Trong hệ thống tư tưởng Hồ Chí Minh, tư tưởng về văn hóa chiếm một vị trí quan trọng. Nó là sự chắt lọc, tổng hợp và kết tinh những giá trị văn hóa của Việt Nam, của Phương Đông và Phương Tây, của truyền thống và hiện đại, của dân tộc và quốc tế mà cốt lõi là sự kết hợp chủ nghĩa Mác – Lênin với tinh hoa, bản sắc văn hóa dân tộc.
1/ Văn hóa, theo Hồ Chí Minh có vai trò to lớn trong đời sống của mỗi quốc gia dân tộc. Trước hết: văn hóa là mục tiêu, động lực của cách mạng. Văn hóa là kiến trúc thượng tầng của xã hội, vì vậy việc lật đổ chế độ xã hội cũ, xã hội thực dân phong kiến và xây dựng xã hội mới – xã hội xã hội chủ nghĩa (XHCN) tốt đẹp là mục tiêu của văn hóa. Cách mạng XHCN ở nước ta, theo Hồ Chí Minh là phải “thay đổi triệt để những nếp sống, thói quen, ý nghĩ và thành kiến có gốc rễ sâu xa hàng ngàn năm… Chúng ta phải biến một nước dốt nát, cực khổ thành một nước văn hóa cao và đời sống tươi vui hạnh phúc”(1). Khi chỉ rõ “văn hóa phải soi đường cho quốc dân đi”(2), Hồ Chí Minh đã nhấn mạnh vai trò động lực của văn hóa. Theo Người: tiến lên CNXH phải có cả vật chất lẫn tinh thần, song con người là quyết định; để đưa đất nước đi lên, không thể không đặt trọng tâm vào kinh tế, nhưng chủ thể của hoạt động kinh tế lại chính là con người và thước đo trình độ con người lại chính là văn hóa.
Với một cảm quan văn hóa trên bình diện rộng, Hồ Chí Minh coi Văn hóa là một mặt hợp thành toàn bộ đời sống xã hội. Người nhấn mạnh: “trong công cuộc kiến thiết nước nhà có bốn vấn đề chú ý đến; cùng phải coi trọng ngang nhau: chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội”(3). Vì thế, văn hóa không thể đứng ngoài “mà phải ở trong kinh tế và chính trị” và ngược lại kinh tế, chính trị cũng nằm “trong văn hóa”. Tăng trưởng kinh tế phải đi đôi với phát triển văn hóa và giải quyết những vấn đề xã hội; nếu chỉ coi tăng trưởng kinh tế là mục tiêu duy nhất thì chẳng những môi trường văn hóa – xã hội bị hủy hoại mà mục tiêu kinh tế cũng không đạt được.
Trong tư tưởng Hồ Chí Minh văn hóa là linh hồn, bản sắc dân tộc. Hồ Chí Minh cho rằng, văn hóa không thể tách rời với quốc gia dân tộc, văn hóa trước hết là văn hóa của một dân tộc, nó mang tâm hồn, diện mạo dân tộc, đó chính là bản sắc dân tộc của văn hóa. Rất nhiều lần Người thường nhắc nhở phải “chăm lo đặc tính dân tộc”, “phát huy cốt cách dân tộc”, “lột cho hết tinh thần dân tộc” trong xây dựng văn hóa, trong sáng tác nghệ thuật. Với văn hóa Việt Nam, Người tự hào: “nghệ thuật của cha ông ta hay lắm”(4), “âm nhạc dân tộc của ta rất độc đáo”(5) và “tiếng nói là thứ của cải vô cùng lâu đời và vô cùng quý báu của dân tộc. Chúng ta phải giữ gìn nó, quý trọng nó, làm cho nó phổ biến ngày càng rộng khắp”(6). Từ đó, Hồ Chí Minh nhấn mạnh: “Lấy kinh nghiệm tốt của văn hóa xưa và văn hóa nay trau dồi cho văn hóa Việt Nam thật có tinh thần thuần túy Việt Nam”(7), “cần phải mở rộng kiến thức của mình về văn hóa thế giới”(
, “Phương Đông hay Phương Tây có cái gì hay, cái gì tốt ta phải học lấy”(9); song điều cốt yếu là “đừng biến ta thành kẻ bắt chước”(10), và “đừng chịu vay mà không trả”(11) – “cái gốc của văn hóa mới là dân tộc”(12). Học tập văn hóa hiện đại của các nước phải phù hợp với điều kiện Việt Nam, kết hợp với văn hóa Việt Nam tạo ra những giá trị mới đóng góp vào việc phát triển văn hóa nhân loại.
2/ Ngày nay, toàn cầu hóa không còn là hiện tượng mới mẽ; nó là một xu thế khách quan mà mọi dân tộc, dù muốn hay không cũng đều chịu sự tác động của nó. Toàn cầu hóa đang đưa lối sống Phương Tây vào nước ta. Lối sống ấy, một mặt, tác động tích cực đến việc làm thay đổi lối sống khép kín, cam chịu, phụ thuộc, ỷ lại vốn có của người Việt Nam sang một lối sống cởi mở, năng động, tự lập, dám chịu trách nhiệm, phù hợp với xu thế thời đại.
Tuy nhiên, cũng chính việc tiếp thu lối sống đó một cách thiếu định hướng mà dẫn đến việc xa rời lối sống theo chuẩn mực đạo đức dân tộc. Các công nghệ thông tin hiện đại đang truyền bá khắp thế giới lối sống sùng bái vật chất, cá nhân, vị kỷ, thực dụng, đua đòi, ăn chơi xa hoa, lãng phí, sống trụy lạc, thác loạn, ưa dùng bạo lực… Lối sống đó đang tác động mạnh mẽ đến một bộ phận nhân dân, thanh thiếu niên mà đặc biệt là sinh viên. Nhiều sinh viên bỏ học, ký nợ để “sống chung” với games, net; 30,9% sinh viên đã vào các trang websex, và hiện tượng “sống thử” cũng đang tồn tại khá phổ biến trong đời sống sinh viên. Đáng lo ngại hơn, nhiều sinh viên cho rằng đó là chuyện bình thường, họ tự nguyện đến với nhau như một kiểu “góp gạo thổi cơm chung”, trong khi hậu quả là nhiều sự việc đáng tiếc, thậm chí là những kết cục bi thảm đã xảy ra. Đó chính là biểu hiện của sự xuống cấp về lối sống của một bộ phận sinh viên, thanh niên Việt Nam, là biểu hiện của quan niệm “lệch chuẩn”, đối lập với quan niệm văn hóa truyền thống tốt đẹp của người Việt Nam.
3/ Tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa từ lâu đã trở thành kim chỉ nam của Đảng trong sự nghiệp xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Trong tình trạng “báo động đỏ” về lối sống của thanh niên, sinh viên hiện nay; toàn xã hội mà đặc biệt là nhà trường, Đoàn thanh niên, Hội sinh viên cấp thiết cần phải trở về với tư tưởng Hồ Chí Minh; để vận dụng và đưa ra các giải pháp nhằm xây dựng lối sống văn hóa cho sinh viên.
Trong phạm vi bài viết này, chúng tôi xin đưa ra một số giải pháp cụ thể sau:- Đẩy mạnh công tác giáo dục chính trị tư tưởng trong sinh viên. Thông qua việc tổ chức các đợt sinh hoạt chính trị đầu khóa, với các nội dung: quán triệt các Nghị quyết của Trung ương Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước, quy chế của Bộ Giáo dục và Đào tạo và nhà trường, giới thiệu về tổ chức và các hoạt động của Đoàn, hội. Nhằm nâng cao nhận thức chính trị, hiểu biết xã hội của sinh viên; giúp họ tin tưởng vào công cuộc đổi mới hiện nay, vào con đường đi lên CNXH ở Việt Nam; tránh được âm mưu lôi kéo của kẻ thù; hình thành nhân cách, hoài bão tốt đẹp.
Muốn làm tốt công tác giáo dục chính trị tư tưởng trong sinh viên, phải có sự phối hợp chặt chẽ đồng bộ giữa các cấp ủy Đảng, đoàn thể và các phòng ban liên quan. Phải nâng cao chất lượng giảng dạy bộ môn Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh; tổ chức các cuộc thi tìm hiểu về Đảng và Bác Hồ, đồng thời phải có hình thức tuyên truyền sâu rộng làm cho sinh viên hiểu rõ việc sinh hoạt chính trị vừa là quyền lợi vừa là nghĩa vụ của bản thân.
Đẩy mạnh công tác giáo dục truyền thống. Các loại hình tổ chức giáo dục truyền thống cho sinh viên phải đa dạng, phù hợp với tâm lý tuổi trẻ như: sinh hoạt văn hóa, văn nghệ, đêm thơ, các buổi tọa đàm, gặp mặt giữa các thế hệ… vào các dịp lễ lớn của dân tộc, ngày truyền thống học sinh sinh viên, ngày thành lập Đoàn thanh niên, ngày thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam. Đẩy mạnh các hoạt động hướng về cội nguồn bằng hình thức cho sinh viên tham quan các di tích lịch sử, nhà bảo tàng, đặc biệt là những địa danh gắn liền với quá trình hoạt động cứu nước của Hồ Chí Minh; để sinh viên hiểu thêm về truyền thống vẻ vang của dân tộc, phát huy truyền thống đó trong điều kiện mới; để sống, chiến đấu, lao động và học tập theo gương Bác Hồ vĩ đại.
- Giáo dục lối sống văn hóa cho sinh viên thông qua việc xây dựng đời sống văn hóa tinh thần phong phú lành mạnh. Trước hết, phải bài trừ các tệ nạn xã hội, làm trong sạch học đường. Tổ chức các buổi hội thảo, tuyên truyền về phòng chống các tệ nạn xã hội. Tổ chức cho sinh viên đăng ký, cam kết không mua bán, tàng trữ sử dụng chất ma túy và sa vào các tệ nạn xã hội.
Tích cực đấu tranh chống các hình thức mê tín dị đoan, sử dụng văn hóa phẩm độc hại trong sinh viên. Bằng cách tổ chức, cổ vũ sinh viên tham gia thực hiện cuộc vận động “Tuổi trẻ sống đẹp”, “Sống và làm việc theo pháp luật”; xây dựng chế độ tự quản trong sinh viên, đăng ký thực hiện các quy chế về nếp sống văn hóa trong nhà trường, trong ký túc xá, trên địa bàn mà sinh viên đang cư trú.
Đẩy mạnh các hoạt động giao lưu thể thao, văn hóa văn nghệ, kết nghĩa với các đơn vị bên ngoài như bộ đội, đoàn thanh niên địa phương và các trường bạn. Mở rộng các loại hình văn hóa văn nghệ mang tính quần chúng, thành lập các câu lạc bộ theo sở thích: câu lạc bộ thơ, câu lạc bộ âm nhạc…
Do đặc điểm lứa tuổi sinh viên có nhu cầu về sinh hoạt văn hóa tinh thần cao, trình độ nhận thức thẩm mỹ tốt, nên cần phải tăng thêm số đầu báo, tạp chí để làm tăng hiệu quả giáo dục văn hóa. Các chi đoàn cần tiến hành sinh hoạt đọc báo, sinh hoạt lớp thường xuyên, báo của chi đoàn cần được đóng thành tập lưu trữ năm này sang năm khác.
- Giáo dục lối sống văn hóa cho sinh viên thông qua việc đẩy mạnh chương trình học tập, nghiên cứu khoa học và phát triển tài năng trẻ. Quá trình học tập, nghiên cứu khoa học nghiêm túc đòi hỏi nhiều mặt ở sinh viên như: trí tuệ, phương pháp tư duy sáng tạo, ý chí, nghị lực vượt khó, trung thực khiêm tốn, ý thức trách nhiệm cá nhân, hoài bão, ước mơ, bản lĩnh cá nhân. Qua đó, rèn luyện cho sinh viên một tác phong làm việc khoa học, một phong cách hiện đại và một lối sống lành mạnh.
Nhà trường phải tạo môi trường và điều kiện cho sinh viên học tập: phát huy các phong trào vượt khó học tốt, phát triển mạnh mẽ các loại hình hoạt động hỗ trợ học tập; câu lạc bộ ngành học, môn học. Tổ chức các kỳ thi Olimpic môn học để chọn các tài năng trẻ trong nghiên cứu khoa học.
Kêu gọi, vận động các tổ chức kinh tế - xã hội, các nhà tài trợ hỗ trợ cho sinh viên học tập thông qua việc xây dựng “Quỹ học bổng vì bạn nghèo”. Tổ chức, vận động sinh viên tham gia các hội nghị khoa học mang tính chất chuyên ngành; tạo môi trường thuận lợi cho sinh viên bộc lộ tài năng thông qua hình thức nội san, đặc san, chuyên san, câu lạc bộ nghiên cứu trẻ.
- Xây dựng lối sống văn hóa cho sinh viên thông qua các hoạt động xã hội từ thiện. Hoạt động từ thiện xã hội của sinh viên cần tập trung vào việc giúp đỡ gia đình thương binh liệt sĩ, những người tàn tật khó khăn, ủng hộ đồng bào lũ lụt và tham gia các hoạt động kinh tế - xã hội góp phần phát triển kinh tế văn hóa vùng sâu, vùng xa, qua đó giáo dục truyền thống cách mạng, lòng nhân ái, thương yêu đùm bọc lẫn nhau, ý thức chung sống trong cộng đồng của người sinh viên.
Để hoạt động này trở thành phong trào sâu rộng, có hiệu quả cần đẩy mạnh công tác tuyên truyền, tổ chức vào thời điểm phù hợp. Hình thức tổ chức là phối hợp chặt chẽ giữa các ngành hữu quan để tổ chức chiến dịch “Ánh sáng văn hóa”, “Xóa nạn mù chữ”, “Mùa hè xanh”, các đợt lao động tình nguyện làm đường, cầu, cống, nhà trẻ… ở các địa phương, nhất là vùng sâu, vùng xa, nơi căn cứ cách mạng.
Tóm lại: Lối sống là tiêu chí đầu tiên, tiêu chí tổng hợp nhất, thể hiện chất lượng văn hoá và trí tuệ của một con người. Thực hiện tốt hệ giải pháp trên, chắc chắn sẽ tạo được cho sinh viên một lối sống lành mạnh, xây dựng được môi trường văn hóa tiến bộ; góp phần vào sự phát triển chung của đất nước. Trong xu thế đối thoại giữa các nền văn hóa trên thế giới hiện nay, tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa mãi mãi là ánh sáng soi đường cho dân tộc ta trong quá trình xây dựng “nền tảng tinh thần của xã hội”.
Tài liêu tham khảo(1), (6) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb Chính trị quốc gia, H.2000, t8 - 493, t10 - 615
(2) Hồ Chí Minh: Về công tác văn hóa văn nghệ, Nxb Sự thật, H.1997, tr64
(3), (
, (10) Hồ Chí Minh: Văn hóa nghệ thuật cũng là một mặt trận, Nxb Văn học. 1981, tr34, 517, 516
(4), (5) Hồ Chí Minh với văn nghệ sĩ, Nxb Tác phẩm mới, H.1985, tr176
(7), (9) Hồ Chí Minh về văn hóa, Bảo tàng Hồ Chí Minh xuất bản, H.1997, tr350
(11), (12) Có một nền văn hóa Việt Nam, Hội văn hóa cứu quốc 1946, tr25
Theo bản tin khoa học trường CĐ Thương Mại
Nguyễn Văn Đức - Bộ môn Mác – Lênin và Tư tưởng Hồ Chí Minh
Trang Chính 
